ZELULA AMAK
Zelula amak organismo multizelular guztietan aurkitzen diren eta mitosiaren bidez zatitzeko gai diren zelulak dira. Gorputzeko edozein zelula-mota bihurtzeko edo edozein ehun garatzeko ahalmena dute, eta haien berezitasunetako bat gorputzean denbora mugagabez manten daitezkeela da.
SAILKAPENA:
Sor ditzaketen zelulen arabera, 4 mota desberdinetan sailkatzen dira:
Zelula ama totipotenteak
Organismo oso bat hazi eta sor dezakete, bai osagai enbrionarioak bai extraenbrionarioak. Hau da, edozein motako zelulak sor ditzakete. Zelula ama totipotentea zigotoa da, ernalketa eta gero sortzen dena.
Zelula ama pluripotenteak:
Ezin dute organismo oso bat sortu, baina bai beste edozein motatako zelula bat, hiru linaje enbrionarioekin (endodermo, ektodermoa eta mesodermo) erlazioa duena, hain zuzen ere. Garapen enbrionarioaren beste faseetan aurkitzen da. Zelula ama pluripotenteak zelula ama enbrionarioak bezala ezagutzen dira.
Zelula ama multipotenteak:
Soilik bere ataleko zelulak sor ditzaketenak dira. Hauen adibide dira, esaterako, zelula ama hematopoyotikoak (odolaren zelula amak).
Zelula ama unipotenteak:
Bakarrik zelula mota bat sor ditzaketenak dira.
Zelula ama enbrionarioak:
Zelula ama enbrionarioak 4-5 egunetako adina duen giza enbrioi batetik sortzen dira, hainbat prozesuren ondorioz:
-Ernalketa (fekundazioa): espermatozoidea eta obulua zelula bakarra osatzeko elkartzen diren prozesua da; zelula hau, gero, zatitu eta prozesu horretan beste indibiduo bat sortzen da. Izaki honek sortzaile bakoitzetik erdibana hartzen ditu kromosomak eta hauetatik heredatzen ditu gero agertuko zaizkion ezaugarri biologikoak.
-Zigotoa: Obulua eta espermatozoidea elkartzean sortzen den zelula da. Kromosoma kopuruari dagokionez, zigotoa diploidea da (2n), gametoak haploideak (n) diren bitartean.Mitosiaren bidez behin eta berriz zatitzen da, eratzen diren zelulak baturik mantenduz.
-Lehenengo zatiketa zelularra: zatiketa zelularra, oro har, zelula batean izaten diren gertaera saila da, zatiketa eta bikoizketa (erreplikazioa) eragiten dituena. Ziklo hau funtsezko prozesua da biziaren garapenean, organismo ororen ugalketaren oinarrian baitago.
-Azkenean, morula sortzen da: segmentazioaren ondorioz sortzen den zelula multzoa da, eta haiek elkartzean blastomeroa sortzen da. Ondoren blastozitoa, eta blastozitoaren barruan blastozele izeneko likidoa dago, non zelula batzuek bertan flotatzen baitute.
Garapen enbrionarioa:
Enbriogenesia (edo garapen enbrionarioa) izenak dioen bezala enbrioia osatzen eta garatzen den prozesua da. Garapen enbrionarioaren lehenengo bi faseak hauek dira:
1.Zigotoa: Obulu eta espermatozoide bat elkartzerakoan zelula berri bat sortzen da. Honek garapen prozesu bat jasaten du, enbrioi garapena deritzona eta lau etapatan zatituta dago: segmentazioa, morfogenesia, bereizketa eta hazkundea. Lehendabizi haploideak (esperma eta obulua) elkartu egiten dira diploidea (zigotoa) sortuz.
2.Blastula eta gastrula: Zelula mitosia egiten hasten da kopia ugari sortuz, eta blastomeroak sortzen dira.Hasieran blastomeroek esfera itxurako masa zelular trinkoa eratzen dute, morula izenekoa. Morularen erdigunean hutsune bat sortzen da erdiguneko zelulak periferiarantz mugitzen direlako. Blastula izeneko egitura sortuz, erdiguneko hutsune hori blastozole izeneko likidoz beterik dago. Blastula sortzearekin batera bukatzen da segmentazio fasea.Zelulek modu aktiboan zatitzen jarraitzen dute, eta horri gastrulazio prozesua deritzo, eta prozesu honetan zelulak antolatuta birbanatzen dira eta gastrula izeneko egitura sortzen da. Gastrulan jada hiru geruza bereiz ditzakegu: kanpoaldekoa (ektodermoa), , erdialdekoa (mesodermoa) eta barnealdekoa (endodermoa). Hiru geruza horiek ehunak sortuko dituzte.
Zelula ama helduak:
-Biderkatzeko gaitasuna dute eta modu horretan zelula espezializatuak sortzeko gai dira, batez ere odoleko edo azaleko zelulak.
-Zelula ama helduak multipotenteak dira, baina gaur egun pluripotenteak diren zelula ama helduak ere aurki daitezke.
-Zelula ama helduek euren DNA birprogramatu eta enbrioien zelula amen baliokideak bihurtzeko gaitasuna dutelakoan daude aditu asko.
-Hasieran uste zuten zelula espezializatuek soilik haien motakoak ziren zelulak sor zitzaketela. Baina geroago egiaztatu zen zelula hauek haien motakoak ez diren beste zelula batzuk ere sortzeko gaitasuna zutela.
-Garatzen ari diren fetuetan, jaio berrietan, umeetan eta helduetan agertzen dira batez ere mota honetako zelula amak.
-Gaur egun, 20 zelula ama heldu desberdin ezagutzen dira.
IPS zelulak:
-Zelula ama pluripotenteak dira, hau da, beste edozein motako zelulak sor ditzakete. -Ingeleseko "induced Pluripotent Stem" hitzetik dator zelula hauen izena.
-Bi mota desberdin ezagutzen dira: keratinozitoak (ileko zelulak) eta fibroblastoak (azalekoak).
- Endodermoa, mesodermoa eta ektodermoa duten ehun zeluletan desberdintzeko gai dira, eta horretaz gain, teratomak sor ditzakete.
-Hainbat aspektutan zelula ama enbrionarioen oso antzekoak dira. Esate baterako morfologian, eta zenbait gene eta proteinen espresioan.
-IPS zelulak lehenengo aldiz 2006 urtean lortu ziren, arratoien zeluletatik, eta 2007.urtean, giza zelulei esker.
Zelula amen erabilerak:
Zelula amak hainbat modu desberdinetan erabiliak izan dira, gaixotasun desberdinak sendatzeko, esaterako.
Adibideak:
-AEBetako zientzietako unibertsitate batean glaukoma izeneko gaixotasuna ikertzeko erabili dituzte zelula amak.
-Zelula amei esker kataratak zituzten txinako umeak sendatuak izan dira. Txinako Sun Yat-Sen de Guangzhou unibertsitatean kataratak izeneko gaixotasuna ekiditea lortu da.
-Horretaz gain, zelula amekin hainbat ikerketa egiten ari dira, eta zelula hauei esker Alzheimer edo Parkinson gaixotasunei aurre egiteko itxaropena dagoela diote adituek.
Donostiako zelula ama helduen bankua:
-Espainiako zelula amen lehenengo bankua Donostian aurkitzen da.
-”Inbiomed” izeneko bankua Donostiako Miramon parkean aurkitzen da, eta bertan 13 zientifikok lan egiten dute, zelula amen potentziala ikertzen.
-Banku honetan hainbat motatako ikerketak egiten dira: batetik, zelula mesenkimalak (muskuluak), hematopoietikoak (odola) eta epitelialak (azala) ikertzen dira, eta bestetik, neuronetako zelulak.
-Bankuak bi helburu nagusi ditu: zentroan bertan garatzen diren zelulen ikerketak hornitzea eta zentro hospitalario, teknologiko eta farmazeutikoak hornitzea.
Arazo etikoak:
-Hasiera batetik zaila izan da zelula amen ikerkuntzaren garapena, oztopo eta debeku ugari aurkitu baititu bidean. Zailtasun tekniko eta zientifiko guztiei, kezka politikoak, etikoak eta erlijiosoak gehitu zaizkie azken urte hauetan. Eragozpen horiek gainditu nahian, hainbat bidezidor probatzen ari dira zientzialariak. Gorputzeko edozein zelula-mota bihurtzeko edo edozein ehun garatzeko ahalmena dute zelula amek; horregatik dira hain bereziak eta garrantzitsuak. Ahalmen hori dela eta, ikertzaileek uste dute baliagarriak direla gaixotasun asko tratatzeko; besteak beste, Parkinsonen edo Alzheimerren gaitzak tratatzeko edota gorputzeko hainbat ehun sortzeko.
-Orain arte, zientzialariek bi teknika ezagutzen zituzten zelula ama enbrionarioak garatzeko, baina, zoritxarrez, arazo eta kezka etiko eta erlijioso gogorrak sortu dira bien aurka. Kezken argudio nagusia, hauxe: zelula amak lortzeak enbrioia suntsitzea edo hiltzea dakarrela. Indar politikoak ez dira eztabaida horretatik kanpo gelditu, eta debeku zorrotzak ezarri dituzte. Esate baterako, Alemaniak ez du onartzen 2002. urtetik aurrera garatu diren zelula ama enbrionarioekin lan egitea, eta Estatu Batuetan ez dute diru-laguntzarik jasotzen 2001. urtetik aurrera garatutako zelulekin lan egiten duten ikerketek.
Bibliografia:
